Van de kaart: de baanbrekende ontwikkeling van navigatiesystemen

Dit artikel verscheen oorspronkelijk in Nautique 4 van 2023.

Stel dat uw nieuwe zeiljacht een tijdmachine aan boord heeft en u kunt ineens een collega-kapitein uit een ver vervlogen eeuw aan boord noden, dan zal die versteld staan van de hedendaagse techniek. De ijskast met koude rosé zal ongetwijfeld hoge ogen gooien, maar de grootste schok zal waarschijnlijk het navigatiesysteem zijn. Tegenwoordig kan men in real time op een schermpje zien waar men vaart, hoe de kustlijnen en vaargeulen lopen en waar de verraderlijke onderwaterrotsen liggen. Het is een luxe waar de zeeschuimers van vroeger enkel van konden dromen. We staan er niet bij stil als we via Google Maps in een vreemde haven even snel kijken waar de dichtstbijzijnde supermarkt is, maar de ontwikkeling van accurate kaarten is een betrekkelijk recent fenomeen.

Een avontuur op zich

Nog tot het midden van de vorige eeuw waren er witte vlekken op de kaart te vinden waar nog nooit iemand met een theodoliet en meetlint was geweest. In het boek The Mapmakers vertelt de Amerikaanse wetenschapsjournalist John Noble Wilford over de dappere mannen die de wereld in kaart brachten. Daarin wordt maar duidelijk dat het ongelooflijk veel moeite heeft gekost om een beetje een idee te krijgen van hoe de aarde eruitziet. De verhalen van de dappere kaartenmakers zijn doorspekt met vreselijke ontberingen. Men beklom de ijle toppen van de hoogste bergen en trok in de verzengende hitte door de woestijn, en dat zonder het gemak van jeeps en nylon tenten, dikwijls getroffen door een groot gebrek aan water en proviand. De kwetsbare instrumenten gingen voortdurend stuk. Roofdieren en tropische ziektes lagen op de loer, net als allerlei kruipend en vliegend gespuis. Op een expeditie in de Amazone werd de Duitse ontdekkingsreiziger Alexander von Humboldt zo geplaagd door de muggen dat hij en zijn collega’s hun mond niet open konden doen om met elkaar te overleggen, omdat de insecten anders pardoes naar binnen zouden vliegen. Ook waren de mensen die in de in kaart te brengen gebieden woonden dikwijls niet gediend van die rare bleekgezichten met hun meetinstrumenten. Bij het in kaart brengen van de Verenigde Staten in de achttiende en negentiende eeuw verloor menig ontdekkingsreiziger zijn scalp aan de indianen.

Kostbare ontdekkingen

Op zee was het natuurlijk allemaal niet veel beter. De stormen en verraderlijke stromingen waren dodelijk en vaak was de beste manier om een nieuwe zandbank te ontdekken door erop vast te lopen. Piraten en eilandbewoners met scherpe speren lagen bovendien op de loer. De grote Portugese ontdekkingsreiziger Magelhaes vond de dood in de Filipijnen en zijn Engelse collega Thomas Cook overleefde een paar eeuwen later een confrontatie met de oorspronkelijke bewoners van Hawaii niet (de welkomstdansjes en bloemenkransen waren nog niet ingevoerd). Waar het op het land al een heidens karwei was om de instrumenten voortdurend goed te richten en te stabiliseren, was dat volstrekt onmogelijk op het instabiele platform van een wiebelend schip. Dat de Britse Admiraliteit over een periode van 100 jaar toch de wereldzeeën in kaart wist te brengen is dan ook een prestatie van formaat. Kortom, als een zeiler in voorgaande eeuwen een kaart in handen had, dan was dat het resultaat van bloed, zweet en tranen. Bovendien was het duur: de kaarten moesten met de hand in spiegelbeeld in steen worden uitgesneden en met de hand worden gedrukt. Kostbaar in de aanschaf en onhandig om te bewaren in de kajuit, waar f link wat ruimte moest worden ingeruimd om de kostbare kaarten te bewaren en uit te vouwen. Dat we tegenwoordig de som van de geografische kennis van de mensheid meedragen op een zwart rechthoekje ter grootte van een stuk zeep is een wonder.

Meer lezen over de historiën van de wereld van de zee en de jachtbouw? Koop dan de nieuwste Nautique. Nu nog in de betere boekhandel verkrijgbaar.